Trong chăn nuôi gia cầm, bên cạnh các thách thức về bệnh truyền nhiễm, các bệnh lý dinh dưỡng do thiếu hụt vitamin cũng là nguyên nhân hàng đầu gây giảm năng suất, tăng tỷ lệ tử vong và ảnh hưởng nghiêm trọng đến hiệu quả kinh tế. Vitamin, dù chỉ cần với lượng nhỏ, đóng vai trò xúc tác không thể thay thế trong hầu hết các quá trình sinh học của gà, từ tăng trưởng, miễn dịch đến sinh sản.
Thiếu hụt vitamin không chỉ biểu hiện qua các dấu hiệu vật lý mà còn âm thầm phá hủy chức năng nội tạng và hệ thống miễn dịch. Việc nắm vững các triệu chứng đặc trưng của từng loại vitamin A, D, E, K và nhóm B là điều kiện tiên quyết để bà con chăn nuôi có thể chẩn đoán sớm và đưa ra phác đồ bổ sung dinh dưỡng kịp thời. Bài viết này sẽ đi sâu vào phân tích các bệnh do thiếu vitamin ở gà và các biện pháp phòng ngừa hiện đại.
Các bệnh do thiếu vitamin A ở gà (Hypovitaminosis A)
Theo các chuyên gia F8BET, Vitamin A (Retinol) đóng vai trò thiết yếu trong việc duy trì tính toàn vẹn của các biểu mô (da, niêm mạc), chức năng thị giác và hệ miễn dịch. Gà có khả năng dự trữ vitamin A ở gan, thường kéo dài từ 2 đến 5 tháng. Do đó, khi gà bắt đầu biểu hiện triệu chứng thiếu vitamin A, điều đó cho thấy tình trạng thiếu hụt đã diễn ra trong một khoảng thời gian dài.
Triệu chứng ở gà lớn và gà đẻ
- Thể Trạng: Gầy gò, hốc hác, xù lông, chậm lớn, yếu ớt.
- Mắt và Thị Lực: Triệu chứng đặc trưng là viêm kết mạc, chảy nước mắt, mắt màu trắng đục (viêm màng sừng), suy giảm thị lực và có thể dẫn đến mù lòa vĩnh viễn (Xerophthalmia).
- Hô Hấp và Tiêu Hóa: Sự sừng hóa (Keratinization) xảy ra ở các tuyến nhầy trên đường hô hấp trên, miệng, hầu họng và thực quản. Các chấm trắng nhỏ (có mủ) xuất hiện do tắc nghẽn tuyến nhầy, làm lớp màng nhầy bị phá hủy, khiến gà dễ bị nhiễm trùng thứ phát.
- Sinh Sản: Giảm mạnh sản lượng trứng và tỷ lệ ấp nở, tỷ lệ chết phôi cao. Buồng trứng có thể có nang nhỏ và xuất huyết.
Triệu chứng ở gà con
Gà con thường nhận được vitamin A dự trữ từ gà mẹ, nên các dấu hiệu thiếu hụt thường không xuất hiện rõ ràng trong 7 tuần đầu. Tuy nhiên, nếu chế độ ăn thiếu vitamin A, gà con sẽ có:
- Thể Trạng: Gầy gò, chậm lớn, yếu ớt, màu sắc nhợt nhạt (da, mỏ, mồng tích).
- Thận và Bài Tiết: Nồng độ Acid Uric trong máu tăng cao (Hyperuricemia) do thận bị tổn thương (sừng hóa các biểu mô thận), dẫn đến tích tụ Urate ở niệu quản và các cơ quan nội tạng (Gout Visceral).
- Hô Hấp: Triệu chứng ở đường hô hấp tương tự gà lớn, cản trở hô hấp và dễ bị các bệnh lý thứ phát.
Các bệnh do thiếu vitamin D ở gà
Vitamin D3 (Cholecalciferol) có vai trò then chốt trong việc điều hòa và hấp thu Canxi (Ca) và Phospho (P) từ đường ruột, từ đó hình thành và duy trì cấu trúc xương. Thiếu vitamin D dẫn đến sự rối loạn khoáng hóa xương nghiêm trọng.
Hình 2: Triệu chứng điển hình là xương dễ gẫy, đi đứng khập khiễng, bại liệt. Gà giảm đẻ, chất lượng vỏ trứng giảm. (Manual of Poultry Disease)
Triệu chứng ở gà con (Bệnh còi xương – Rickets)
- Xương: Khung xương kém phát triển, xương mềm và dễ gãy, đặc biệt là xương sườn, xương ức (cong), và cột sống. Khớp xương sưng to, gà còi cọc, kém ăn.
- Vận Động: Gà đi lại khó khăn, khập khiễng, và có thể dẫn đến bại liệt hoàn toàn.
Triệu chứng ở gà đẻ (Bệnh xốp xương – Osteomalacia)
- Xương: Xương dễ gãy (đặc biệt là xương đùi và xương sườn), bị xốp và loãng xương do Canxi bị rút ra từ xương để hình thành vỏ trứng.
- Sinh Sản: Giảm đẻ, chất lượng vỏ trứng giảm nghiêm trọng (vỏ mỏng, dễ vỡ hoặc không có vỏ), tỷ lệ ấp nở thấp.
- Vận Động: Gà đi đứng khó khăn, khập khiễng và bại liệt do xương bị yếu.
Các bệnh do thiếu vitamin E ở gà (Encephalomalacia và Exudative Diathesis)
Vitamin E (Tocopherol) là chất chống oxy hóa mạnh mẽ, bảo vệ màng tế bào khỏi sự phá hủy của các gốc tự do. Nó hoạt động song song với Selen để bảo vệ các mô cơ và thần kinh. Thiếu vitamin E gây ra ba hội chứng chính:
- Encephalomalacia (Bệnh não mềm): Gà con bị nghẹo đầu, mất thăng bằng, đi đứng loạng choạng hoặc té ngã, co giật. Đây là do sự oxy hóa và tổn thương mao mạch ở tiểu não.
- Hoại tử cơ trắng (Muscular Dystrophy): Thoái hóa và hoại tử các vùng cơ ức và cơ đùi, khiến gà đi lại khó khăn, chân yếu.
- Phù thũng xuất tiết (Exudative Diathesis): Phù dưới da do tích tụ dịch huyết tương, thường thấy ở vùng ngực, bụng và cánh, đặc biệt khi thiếu cả Selen và Vitamin E.
- Sinh Sản: Giảm tỷ lệ thụ tinh và sản lượng trứng ở gà sinh sản.
Các bệnh do thiếu vitamin K ở gà
Vitamin K là một co-factor thiết yếu cho quá trình tổng hợp các protein đông máu (Prothrombin và các yếu tố khác) ở gan. Thiếu vitamin K dẫn đến rối loạn quá trình đông máu.
- Xuất Huyết: Dễ bị chảy máu và khó cầm máu. Gà dễ chết vì mất máu do những vết bầm nhỏ, vết thương nhẹ.
- Vị Trí Xuất Huyết: Xuất huyết dưới da (bầm tím) thường gặp ở ức, cánh, chân, xuất huyết trong khoang bụng và trên bề mặt ruột.
- Ứng Dụng Thực Tiễn: Việc bổ sung vitamin K thường rất quan trọng sau khi sử dụng thuốc Sulfonamide hoặc sau khi mắc bệnh Cầu trùng (Eimeria) – những yếu tố gây tổn thương đường ruột và cản trở hấp thu vitamin K.
Các bệnh do thiếu vitamin nhóm B ở gà
Các vitamin nhóm B đóng vai trò chính trong quá trình chuyển hóa năng lượng (Glucid, Lipid, Protein) và duy trì chức năng hệ thần kinh. Thiếu hụt mỗi loại B vitamin có thể gây ra các hội chứng thần kinh và sinh trưởng nghiêm trọng.
- Thiếu Vitamin B1 (Thiamine): Gây viêm đa dây thần kinh (Polyneuritis). Gà ngồi bệt hai chân ra phía sau, đầu ngửa ra sau (tư thế Opisthotonus) do liệt dây thần kinh cổ trước. Gà mất thăng bằng, ngã.
- Thiếu Vitamin B2 (Riboflavin): Dẫn đến bệnh chân co quắp (Curled Toe Paralysis). Các ngón chân gà co quắp vào trong, làm gà đi đứng khó khăn. Gà bị còi cọc, phôi chết nhiều ở giai đoạn ấp muộn (ngày 12–18).
- Thiếu Vitamin B3 (Niacin): Thường liên quan đến viêm da và hệ tiêu hóa. Gà non lông mọc kém, chậm lớn, viêm xoang miệng (lưỡi, vòm họng), tiêu chảy do viêm ruột. Có thể gây bại liệt khớp gối ở một số trường hợp.
- Thiếu Vitamin B5 (Pantothenic Acid): Gây tổn thương da và thần kinh. Triệu chứng là viêm da, nứt nẻ ở góc mỏ, dưới mỏ. Lông yếu, giảm tăng trọng, giảm đẻ, chết phôi lớn ở giai đoạn ấp muộn.
- Thiếu Vitamin B6 (Pyridoxine): Gây giảm thèm ăn, tăng trọng kém, thiếu máu, co giật, và bại liệt. Gà yếu, lông xù xơ xác, đầu chúi xuống đất, có thể run rẩy và tử vong đột ngột.
- Thiếu Vitamin B12 (Cobalamin): Tăng tỷ lệ chết phôi, đặc biệt giai đoạn 16–18 ngày ấp. Cơ chân phôi bị teo, chân dài nhưng rất nhỏ (gà con nở ra yếu và chết nhanh). Gây xuất huyết ở chân, mình phôi, cơ và gân.
Các bệnh do thiếu vitamin C ở gà
Gà có khả năng tự tổng hợp Vitamin C (Ascorbic Acid) trong cơ thể. Tuy nhiên, trong các giai đoạn stress nặng (stress nhiệt, bệnh tật, chủng vaccine), khả năng tổng hợp bị suy giảm, dẫn đến thiếu hụt tương đối. Cụ thể được những người quan tâm đá gà Campuchia tổng hợp:
- Miễn Dịch: Sức đề kháng kém, dễ mắc bệnh truyền nhiễm thứ phát.
- Stress: Chịu nóng kém, dễ bị sốc nhiệt và suy giảm năng suất trong điều kiện nhiệt độ cao.
- Hỗ Trợ: Bổ sung Vitamin C trong giai đoạn stress giúp tăng cường miễn dịch và chống oxy hóa.
Giải pháp phòng ngừa và bổ sung vitamin hiệu quả
Phòng ngừa thiếu hụt vitamin là biện pháp kinh tế và hiệu quả nhất trong chăn nuôi. Các giải pháp hiện đại tập trung vào việc đảm bảo khẩu phần ăn luôn đầy đủ và cân đối.
Cân bằng khẩu phần ăn và vai trò của premix
Việc tự phối trộn thức ăn tại trang trại thường tiềm ẩn rủi ro thiếu hụt vi chất (vitamin và khoáng chất) do nguồn nguyên liệu không ổn định hoặc kỹ thuật phối trộn thủ công không chính xác. Các vitamin cần phải được cung cấp đa dạng và với tỷ lệ cân đối theo tiêu chuẩn dinh dưỡng của từng giai đoạn phát triển (gà con, gà thịt, gà đẻ).
- Sử dụng Premix Vitamin và Khoáng Chất: Premix là hỗn hợp cô đặc của các vitamin và khoáng chất thiết yếu. Việc sử dụng các sản phẩm premix chất lượng cao giúp đảm bảo gà nhận được đầy đủ các dưỡng chất cần thiết, tránh được tình trạng thiếu hụt đa vitamin hoặc mất cân bằng giữa các chất (ví dụ: mất cân bằng Canxi/Phospho/Vitamin D).
- Kiểm soát Nguồn Thức Ăn: Đảm bảo nguồn thức ăn có chất lượng, không bị ẩm mốc hoặc nhiễm khuẩn, vì các yếu tố này có thể phá hủy vitamin (đặc biệt là Vitamin E) hoặc cản trở khả năng hấp thu của ruột.
Bổ sung cấp tốc qua nước uống
Trong các trường hợp gà có dấu hiệu thiếu vitamin rõ rệt hoặc đang trong giai đoạn stress, bệnh tật, bổ sung vitamin qua nước uống là phương pháp nhanh chóng và hiệu quả nhất để khắc phục:
- Phục Hồi Thần Kinh: Tăng cường nhóm Vitamin B (B1, B2, B6, B12) để hỗ trợ phục hồi các triệu chứng bại liệt, co quắp chân.
- Tăng Cường Miễn Dịch/Thị Lực: Bổ sung Vitamin A, E, C để chống oxy hóa, tăng cường sức đề kháng và phục hồi các tổn thương biểu mô.
- Hỗ Trợ Xương: Bổ sung Vitamin D3 kết hợp với Canxi và Phospho để điều trị bệnh còi xương và xốp xương ở gà đẻ.
Trên đây là các bệnh do thiếu vitamin ở gà phổ biến. Bổ sung đầy đủ các loại vitamin không chỉ giúp phòng ngừa bệnh tật mà còn là chìa khóa để tối ưu hóa năng suất: giúp đàn gà ăn ngon, tăng trọng tốt, tỷ lệ đẻ và ấp nở cao. Khi đàn gà có sức đề kháng tốt nhờ chế độ dinh dưỡng toàn diện, công việc chăn nuôi của bà con sẽ trở nên nhẹ nhàng và hiệu quả hơn.
